حدیث توبه و ارادت | درباره ابونُواس، شاعر ایرانی که به زبان عربی مدح امام هشتم را گفت

کاوه سنابادی | شهرآرانیوز؛ در میان شاعرانی که برای هشتمین امام شیعیان سروده و ایشان را مدح کرده اند، یک نام شگفت دیده می‌شود. شگفت از آن رو که به ابونُواس، آن ستاینده امام رضا (ع)، ویژگی‌هایی نسبت داده اند که گاه تناقض آمیز و در تضاد با یکدیگر است. گفته اند این شاعر برجسته ایرانی بر شاعران ادب فارسی مانند رودکی و منوچهری تأثیر گذاشته در حالی که خود به عربی می‌سروده است نه فارسی؛ و اینکه او باور‌های شعوبی و ضدعربی داشته، اما با دربار خلافت عباسی هم در ارتباط بوده است.

همچنین بی بندوباری‌هایی را به او منتسب ساخته اند در حالی که قاری قرآن بود و در ستایش امام هشتم شعر گفت. به نظر می‌رسد گمراه دانستن حسن بن هانی معروف به ابونواس، تا حدی به علت تعصبات مخالفانش بود و نه تماما ناشی از کج رَوی خود وی. از سویی، او را شاعر زن و شراب معرفی کرده و به انحراف اخلافی متهم ساخته اند و از سوی دیگر امروز در میان پژوهشگران این باور وجود دارد که ادعا‌های یادشده تهمت بدخواهان ابونواس و دشمنان فرهنگ ایران است.

بااین همه، احتمالا هم مدعیان ناپاکی شاعر ایرانی و هم آن‌ها که او را بری از این اتهامات می‌دانند، در این زمینه منصفانه داوری نکرده اند. ویژگی‌های منفی‌ای که او به آن متصف شده، گاه برآمده از سروده‌هایی است که خودش برای نمونه درباره باده نوشی به جا گذاشته است. اما حتی اگر این اشعار واقعا افشاکننده درونیات سراینده اش باشد، این را هم درباره ابونواس نقل کرده اند که در میان سالی توبه کرد و برخورد نیک حضرت رضا (ع) در مواجهه با شعر مادحانه این شاعر نیز ذکر شده است. در ادامه از این شاعر ایرانی و ارادتش به امام (ع) بیشتر خواهیم گفت.

کنایه طنزآمیز شاعر ایرانی به خلیفه عباسی

ابونُواس که نامش حسن بن هانی بود، در حد فاصل سال‌های ۱۳۶ تا ۱۴۹ هجری قمری در اهواز به دنیا آمد. کودک بود که پدرش را از دست داد و بعد راهی عراق عرب – بصره و سپس بغداد - شد و نزد کسانی، چون ابن حُباب، شاعر کوفی، و دو امام فقه اهل سنت، شافعی و احمد بن حنبل، شاگردی کرد. گفته شده که یک سال از زندگی اش را هم کنار صحرانشینان عرب گذراند تا زبان عربی ناب را بهتر بیاموزد.

او مو‌هایی پیچیده و مشکی داشته که گویا بر روی شانه هایش می‌آویخته و از این رو کنیه اش ابونواس است؛ نواس یعنی آونگ و آویخته؛ و ابونواس از نظر لغوی یعنی پدر مو‌های پریشان. این شاعر ایرانی در شعر عرب به چنان مهارت و استادی‌ای رسید که امروزه جزو شاعران بزرگ ادبیات عرب محسوب می‌شود. برخورداری از مایه‌های طنز و توصیف لذت و خوش گذرانی از ویژگی‌های آثار اوست. او به خاندان ایرانی برمکی که در دستگاه خلافت بغداد نفوذ و قدرت داشتند، نزدیک بود. همچنین احتمال دارد که گرایش به شعوبی گری داشته است. شعوبیه ایرانیانی بودند که در برابر تبعیض نژادی خلفا علیه عجم (کسانی که عرب نبودند)، یا با استناد به دین از برابری انسان‌ها می‌گفتند یا معتقد به برتری عجم بر عرب بودند و واکنش شدیدتر نشان می‌دادند.

ابونواس بر اثر محتوای شعرش و بدخواهی دشمنانش بار‌ها به دستور هارون الرشید، خلیفه عباسی، به زندان افتاد. در کتاب «هزار و یک شب» حکایتی نقل شده مبنی بر اینکه خلیفه امر می‌کند بر پشت او پالان خری بگذارند و طنابی بر گردنش بیندازند و میان کنیزکان بگردانند تا او را مسخره کنند. جعفر برمکی، وزیر ایرانی هارون، سر می‌رسد و از شاعر درباره علت ماجرا می‌پرسد و ابونواس هم با بیان طنز خود می‌گوید گناهش اهدای اشعار نغز به خلیفه بوده و خلیفه برای جبران، جامه فاخرش (مقصود پالان خر است) را به او بخشیده است! هارون از این بذله گویی به خنده می‌افتد و ابونواس را می‌بخشد. او سرانجام در محدوده سال‌های ۱۹۵ تا ۲۰۰ هجری چشم از جهان فروبست.

در ادامه حتما بخوانید یادی از فریدون مشیری به مناسبت سالروز درگذشتش | شاعر شعر کوچه

حقانیت امام (ع) به گواهی دل شاعر

در متون گذشته آمده است که از ابونواس پرسیدند چرا درباره می‌و موسیقی و کوه و دشت و ... شعر گفته ای، اما در مواجهه با یک موضوع ارزشمند، شخصیت بلندمرتبه امام رضا (ع)، که ایشان را می‌شناسی، سکوت کرده ای. شاعر پاسخ داد: «به خدا سوگند که بزرگی او مرا از این کار باز داشته است. یکی مانند من چگونه می‌تواند شخصی، چون وی را بستاید؟» او سپس بیت‌هایی با این محتوا گفت: از من نخواهید او را بستایم چراکه من نمی‌توانم کسی را ستایش کنم که جبرئیل خدمت گزار آستان پدر اوست.

نقل کرده اند در زمان خلافت مأمون که ابونواس در مرو خراسان زندگی می‌کرد، یک روز با سواری روبه رو شد و از هویت او پرسید. به او گفتند که آن شخص علی بن موسی الرضا (ع) است. ابونواس شاد شد و بیت‌هایی در ثنای حضرت سرود با چنین معنایی: در نظاره رخسار تو از فاصله بسیار دور و به هنگام تردید، دل حقانیت تو را تصدیق می‌کند. نسیم وجودت مردمی را که پیشوایشان می‌شوی، رهبری می‌کند و...

یک بار دیگر، ابونواس به حضور امام (ع) شرفیاب می‌شود و از ایشان می‌خواهد که سروده اش در مدح حضرت را بشنوند: ... آن کس که از علی (ع) نسب نبرد، مجد و افتخاری در زمانه ندارد. به راستی که جایگاه شما بلند است و علم کتاب [قرآن]و آنچه در سوره‌های آن آمده، نزد شماست. واکنش امام (ع) به این اشعار، مهربانانه و تشویق ابونواس و اهدای سیصد دینار به او بود؛ و گفته اند که حضرت او را توبه دادند.

برخی منابع:
۱. «اخلاق امام رضا (ع) در شعر شاعران» (فصل هشتم از کتاب «امام رضا (ع) از دیدگاه اهل سنت»؛ محمدعلی چنارانی، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما)؛ منتشرشده در تارنمای اداره کل پژوهش‌های اسلامی رسانه
۲. «ابونواس؛ از قصر‌های هزارویک شبی خلفا تا توبه به دست امام رضا (ع) / مرور زندگی شاعر سرشناس ایرانی»؛ محمد آسیابانی، خبرگزاری مهر